Μεταλλαγμένα Τρόφιμα
Γράφει: Βασίλης Γ. Σταματάκης, Καθηγητής Βιολογίας
Ποιο θέματα δημιουργούνται οπό την τεχνολογία των μεταλλαγμένων τροφίμων;
Η κατανάλωση τους προκαλεί κινδύνους γιο την υγεία;
Ένας γενετικά τροποποιημένος οργανισμός είναι ένας οργανισμός στον οποίο «εμφυτεύτηκε», με τεχνική διαδικασία, ένα γονίδιο που προέρχεται οπό άλλη ποικιλία οργανισμού και αποκαλείται «διαγονιδιακός». Σκοπός είναι με τη μεταφορά του γονιδίου να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα του οργανισμού έναντι εντόμων ή ζιζανιοκτόνων ή να αποκτήσει το φυτό χρήσιμες για τον άνθρωπο ουσίες (π.χ. βιταμίνη Α).
Υπάρχουν τρείς τεχνολογίες που δημιουργούν μεταλλαγμένα τρόφιμα και οι οποίες εγείρουν θέματα ηθικής τάξης και δεοντολογίας:
Η πρώτη από αυτές είναι η τεχνική που περιλαμβάνει όλες τις μεθόδους καλλιέργειας φυτών που δεν εμπίπτουν στη νομοθεσία περί γενετικά μεταλλαγμένων οργανισμών. Με την τεχνική αυτή εννοείται κάθε ελεγχόμενη διασταύρωση φυτικών οργανισμών (ελεγχόμενη καλλιέργεια), γονιμοποίηση φυτών εργαστηριακά, η πολυπλοειδία, η μεταλλαξογόνος επίδραση με χημικές ουσίες ή ακτινοβολία, η ανάμειξη πρωτοπλαστών από σεξουαλικά συμβατά φυτά (traditional breeding).
Η δεύτερη είναι η τεχνική με την οποία έχουμε γενετική τροποποίηση στο γονιδίωμα ενός φυτικού οργανισμού, με ένα ή περισσότερα γονίδια από έναν μη φυτικό οργανισμό ή από έναν φυτικό οργανισμό - δότη που δεν είναι σεξουαλικά συμβατός με το φυτό που τροποποιούμε (transgenesis).
Τέλος, έχουμε την τεχνική, κατά την οποία έχουμε γενετική τροποποίηση ενός φυτού με γονίδιο από ένα άλλο φυτό, το οποίο είναι σεξουαλικά συμβατό μαζί του (cisgenesis).
Το traditional breeding, είναι μια διαδικασία η οποίa έχει εδραιωθεί πολλά χρόνια τώρα στη συνείδηση των ανθρώπων. Από την αγροτική επανάσταση εδώ και 10.000 χρόνια, ο άνθρωπος διαχειρίζεται το περιβάλλον του βελτιώνοντας τις βιοτικές συνθήκες. Η μεταστροφή των κοινωνιών οπό ομάδες κυνηγών - τροφοσυλλεκτών σε αγροτικές κοινωνίες με σταθερή διαμονή, ήταν καταλυτική για να μπορέσουμε να αυξήσουμε το νούμερα μας. Υπολογίζεται ότι πριν από 10.000 χρόνια πληθυσμός της Γης αριθμούσε 10.000.000 άτομα και, με δεδομένη την έκταση που χρειάζεται μια ομάδα κυνηγών - τροφοσυλλεκτών, η περιβαλλοντική πίεση ήταν έντονη. Με την καλλιέργεια της γης οι άνθρωποι κατάφεραν να παράγουν ικανό αριθμό προϊόντων όχι μόνο για να τραφούν, αλλά και για να αποθηκεύουν τροφή για το μέλλον. Όλες οι διεργασίες που περιλαμβάνονται στο Traditional breeding, θεωρούνται φυσικές, επειδή έχουν παγιωθεί στη συνείδηση των ανθρώπων, αλλά και επειδή δεν έχουμε άμεση επέμβαση - τροποποίηση του γενετικού υλικού του οργανισμού. Γι' αυτό τον λόγο και δεν θεωρείται ότι προκύπτουν ζητήματα ηθικής τάξης ή ότι βάλλονται βασικές ηθικές αξίες μας με τις μεθόδους αυτές.
Η διαδικασία του cisgenesis, όπως και αυτή του transgenesis, εντάσσεται στο πλαίσιο των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών που έχουν εγείρει ηθικές διαφωνίες ως προς την παραγωγή και χρήση τους. Όσον αφορά την πρώτη διαδικασία, έχουμε να κάνουμε με μεταφορά γονιδίων από έναν φυτικό οργανισμό σε έναν άλλο. Η γενετική τροποποίηση εμπλουτίζει ουσιαστικά το γενετικό υλικό του φυτού. Η διαδικασία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μη φυσική και γι' αυτό δεν δικαιολογούνται οι ανησυχίες που εκφράζονται από μερίδα πολιτών και επιστημόνων. Άλλωστε στη διαδικασία μετέχουν μόνο φυτικοί οργανισμοί και μάλιστα στο προς τροποποίηση φυτό εισάγονται ολόκληρα γονίδια με τα ιντρόνιά τους από συγγενή φυτά (με τη φυσική μορφή που έχουν στο γονιδίωμα, δίχως παρέμβαση στη δομή του γονιδίου). Μια παρακινδυνευμένη και θεωρητική υπόθεση, που όμως έχει υπαρκτές πιθανότητες, είναι ότι η διαδικασία του cisgenesis θα μπορούσε να συμβεί και φυσικά με τις διαδικασίες τις μετάλλαξης και της φυσικής επιλογής. Η εξέλιξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μεταλλαγή, και σε βάθος χρόνου θα μπορούσαμε να έχουμε τη δημιουργία (με απόλυτα φυσικό τρόπο) του γονιδίου που θέλουμε. Εάν περιμένομε τη φυσική εξέλιξη όμως, η όλη διεργασία θα ήταν ιδιαίτερο χρονοβόρο και αμφιβόλου αποτελέσματος. Με το cisgenesis επιταχύνουμε τη φυσική διαδικασία και την κάνουμε και πιο χρηστική γιο εμάs, χωρίs να φαίνεται ότι πράττουμε κάποιο ηθικό ολίσθημα σε σχέση με την εγγενή ηθική αξία τηs φύσηs.
Αντίθετα, στη διαδικασία του transgenesis δεν ισχύουν το ίδιο δεδομένα. Εδώ δεν μιλάμε πλέον για μια διεργασία που θα μπορούσε να συμβεί και στο φυσικό περιβάλλον (έστω και σε μικρή πιθανότητα σε βάθοs χρόνου). Εκτόs του ότι εισάγουμε κομμάτι - μέροs ενόs γονιδίου (π.χ. μόνο τον υποκινητή του), μπορεί να γίνει διασταύρωση του γενετικού υλικού του φυτού με το γενετικό υλικό όχι μόνο άλλου, μη συμβατού φυτού, αλλά ακόμα και εντελώs διαφορετικού οργανισμού, από εντελώs διαφορετικό βασίλειο. Αυτή είναι και η βασική διαφορά μεταξύ cisgenesis και transgenesis και γi' αυτό η δεύτερη περίπτωση προκαλεί πιο έντονα την ηθική κατακραυγή τηs κοινωνίαs.
Ο άνθρωπος θεωρείται ότι «παίζει τον θεό» και πειραματίζεται επικίνδυνα και με απρόβλεπτες συνέπειες τόσο στον ίδιο όσο και στο φυσικό περιβάλλον. Οι πολυποίκιλοι έλεγχοι που υφίστανται τα προϊόντα πριν βγουν στην αγορά και τα στοπ γονίδια (γονίδιο που δεν επιτρέπουν τον περαιτέρω πολλαπλασιασμό του γενετικά μεταλλαγμένου οργανισμού) έτσι ώστε τα τροποποιημένο φυτά να μην «Ελευθερωθούν» στο φυσικό περιβάλλον δεν φαίνεται να μετριάζουν τις αντιδράσεις για το γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμο. Η αλήθεια είναι ότι, παρά τους ελέγχους, δεν έχουμε τόσο μακρόχρονη χρήση και κατανάλωση γενετικά τροποποιημένων προϊόντων ώστε να απορρίψουμε οποιαδήποτε πιθανότητα επιπτώσεων στην υγεία από την κατανάλωση τους. Σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαίο τουλάχιστον να υπάρχει ειδική σήμανση στα προϊόντα που έχουν υποστεί αυτή την τροποποίηση και οπό εκεί και πέρα να εξαρτάται από τον καταναλωτή εάν θα αγοράσει ή όχι το προϊόν. Ασφαλώς και η ελευθερία των επιστημόνων στην έρευνα τους είναι αναντίρρητη, ειδικά για ένα ζήτημα το οποίο ευαγγελίζεται πολλές θετικές συνέπειες για το πρόβλημα της πείνας και του υποσιτισμού σε όλον τον πλανήτη. Ιδανικά θα πρέπει να είναι δυνατή η διασφάλιση τόσο της αυτονομίας των επιστημόνων (με ελευθερία της έρευνας αλλά και τους απαραίτητους ελέγχους για τη διασφάλιση της κοινωνικής υγείας) όσο και της αυτονομίας του καταναλωτή σχετικά με το τι επιλέγει να καταναλώσει και τι όχι.
Υπέρ και κατά
Αξιοσημείωτη είναι η διαφορά που υπάρχει μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης στο θέμα των μεταλλαγμένων. Ένα 70%-75% των προϊόντων της βιομηχανίας τροφίμων που διατίθενται στην αμερικανική αγορά, περιέχει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Στην Αμερική οποιαδήποτε πρόοδος της τεχνολογίας γίνεται αποδεκτή όσο δεν έχει αποδειχθεί ότι είναι επιβλαβής. Αντίθετα, στην Ευρώπη πρέπει εκ των προτέρων να αποδεικνύεται η απουσία τυχόν βλαβερής συνέπειας μιας νέας τεχνολογίος. Η λογική της διαφύλαξης βέβαια εμπεριέχει τον κίνδυνο να μεταβληθεί σε λογική αδράνειας. Η Ευρώπη κινδυνεύει να μείνει στο περιθώριο μιας σημαντικής τεχνολογικής αιχμής. Σαφώς η προσπάθεια της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τη θέσπιση της ιχνηλοσιμότητας (δυνατότητας παρακολούθησης, με τη βοήθεια συγκεκριμένης σήμανσης, όλης της πορείας ενός δεδομένου προϊόντος από την αρχική του μορφή μέχρι τη διοχέτευση του στην αγορά) διαφυλάσσει σε μεγάλο βαθμό το δικαιώματα του καταναλωτή.
Μια απαραίτητη επισήμανση είναι επίσης ότι η παγκόσμια αγορά μεταλλαγμένων υπόκειται σήμερα στον έλεγχο που ασκεί μια μικρή ομάδα πολυεθνικών γιγάντων, και κυρίως αμερικανικών εταιρειών. Οι εταιρείες αυτές, με επικεφαλής τη Monsato, εμπορεύονται τόσο μεταλλαγμένοι σπόρους όσο και τα φυτοφάρμακα στα οποία οι σπόροι είναι ανθεκτικοί. Επιπροσθέτως με τα στοπ γονίδια, με τα οποίο είναι εφοδιασμένοι οι σπόροι, οι αγρότες γίνονται όμηροι των εταιρειών, σε μια σχέση απολύτου εξάρτησης, λόγω της ανάγκης εκ νέου αγοράς των μεταλλαγμένων σπόρων σε κάθε αγροτική περίοδο.
Η Ευρώπη καλείται να αντισταθμίσει την πίεση που ασκούν οι αμερικανικές εταιρείες, όπως η Monsanto, αναπτύσσοντας την έρευνα σχετικά με τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, μεριμνώντας ταυτόχρονα για την πιστή τήρηση των ηθικών επιταγών που εξασφαλίζουν την προστασία των καταναλωτών. Καταληκτικά, ένα τελευταίο σχόλιο για τις τεχνολογίες που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής του και τις σχετικές ηθικές κρίσεις που γίνονται: Ο άνθρωπος, ως φυσική οντότητα, φαίνεται να μειονεκτεί σε ένα δυσμενές για αυτόν περιβάλλον. Για να αντεπεξέλθει στις αντιξοότητες, η ίδιο η φύση τον προίκισε με τη νόηση, έτσι ώστε να βρίσκει λύσεις για τα προβλήματα του. Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη είναι μια έκφραση του φυσικού πλεονεκτήματος που απλόχερα μας έδωσε η φύση, της ευφυΐας.
Ασφαλώς και υπάρχει ευθύνη του ατόμου για τη χρήση της ευφυΐας αυτής, αλλά ας μη λησμονούμε ότι με τη χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων κατορθώσαμε να αυξήσουμε δραματικά τους αριθμούς μας, να κατοικήσουμε σε όλο το μέρη του πλανήτη και να βελτιώσουμε τις βιοτικές συνθήκες και τον μέσο όρο ζωής του ανθρώπινου πληθυσμού.
Βασίλης Γ. Σταματάκης
Καθηγητής Βιολογίας

Περιοδικό Γιατρεύω
Περιοδική έκδοση της επιστημονικής εταιρείας του Νοσοκομείου Metropolitan
Ιστότοπος: https://www.metropolitan-hospital.gr/el/